نتیجه اینکه: اگر ما دربارهی «فلسفهی نماز» سخن گفتیم، بر ما ایراد نگیرید، که ما را به فلسفه چه کار؟ و ما حقّ نداریم از فلسفهی احکام سخن بگوییم.
اصولاً عدم آگاهی به فلسفهی احکام، موجب رکود، و انجام کورکورانه اعمال خواهد شد، ولی انجام اعمال بر اساس بصیرت و شناخت و توجّه به رموز و نتایج، قطعاً مؤثّرتر و پربارتر خواهد گردید.
اینک در اینجا پس از این اشاره به پارهای از اسرار و فلسفهی نماز - که تقریباً جمعبندی و نتیجهگیری از دو فصل قبل است. در ذیل «ده عنوان» میپردازیم، تا این عبادت بزرگ را از روی بصیرت و روشنبینی بپا داریم، نه کورکورانه و سطحی!
1- نماز یک عامل نیرومند ارتباط با خدا انسان فطرتاً نیاز به «ارتباط با آفریدگارش» دارد، و باید این نیاز درونی را با شیوهی مفید و سازنده، اشباع کرد و به آن پاسخ مثبت داد.
اگر این نیاز درونی، رها شود و به آن توجّه نگردد، هرگز نابود نمیشود، بلکه در میان سردرگمی، یا سر از الحاد (انکار خدا) در میآورد، و یا خدایان باطل (بتپرستی) را جایگزین خدای حقیقی میکند.
نماز، در اسلام یک برنامهی بسیار حساب شده و جامع و زنده توحیدی است که انسان را از سردرگمی بیرون آورده نگاهی به فلسفه نماز و نیاز ارتباط با آفریدگار را برای انسان به صورت صحیح، هدایت مینماید.
تکرار نماز در هر شبانهýروز، این ارتباط را همواره تر و تازه نگه داشته و کامل مینماید، چرا که غفلت، همچون ابر تیرهای است که بر سر راه نور ارتباط سایه افکنده، و اثر ارتباط را خنثی میسازد، نماز و تکرار آن، این ابر تیره را از سر راه، بیرون رانده، و برنامهی ارتباط و پیوند با خدا را شکوفا میسازد.
از این رو در آیات متعدد از قرآن، و در روایات بیشمار، از نماز به عنوان «ذکر» تعبیر شده است، چرا که یاد الهی را زنده میکند و حجاب غفلت را نابود مینماید. اصولاً یاد خدا، مایهی حیات قلوب و آرامش دلها است، و هیچ چیز به پایه آن نمیرسد.
در آیه ۱۴ سورهی طه میخوانیم:
«أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْرِي».
«نماز را برای یاد من بپا دار».
و در آیه ۴۵ سورهی عنکبوت میخوانیم:
«وَأَقِمِ الصَّلاةَ إنَّ الصَّلاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَلَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ».
«و نماز را برپا دار که نماز انسان را از زشتیها و گناه باز میدارد، (ولی) ذکر خدا از آن هم بالاتر و برتر است».
بر اساس این آیه، نماز « ذکرُالله» است، و از ظاهر این جمله استفاده میشود که: نماز فلسفهی مهمتری دارد که آن ذکر و برقرار ساختن ارتباط با خدا است، به عبارت روشنتر: یکی از آثار و برکات نماز، ذکر و یاد خدا و غفلتزدایی است، که مهمتر از اثر دیگر نماز یعنی نهی از زشتیها و گناه، میباشد، چرا که یاد خدا، مایه و پایهی اصلی هر خیر و سعادت است، و حتّى عامل اصلی پرهیز از گناه و انحراف میباشد.
یاد خدا، بسیاری از فضائل انسانی را در درون انسان زنده میکند، و انسان را به انجام مسئولیّتها وامیدارد.
یاد خدا، موجب آرامش و رفع پریشانی و اضطراب است.
یاد خدا، یاد اولیاء خدا، و یاد پاداشها و کیفرها و یاد خودسازی و بهسازی است.
هنگامیکه انسان از بستر خواب برمیخیزد، با انجام نماز صبح، به یاد خدا میافتد، و همین یاد الهی تا مدتی او را از هوسهای نفسانی بیمه میکند، و همین که شعلهی یاد خدا در قلبش کم فروغ میگردد، وقت نماز ظهر و سپس عصر فرا میرسد، و این شعله را پرفروغ مییابد، سپس نماز مغرب و عشاء، با فاصلههای کوتاه فرا میرسد، و هر کدام یاد خدا را در وجود نمازگزار زنده میسازند، و قطع یاد خدا دارای برکات بسیار است، و هرچه پیوند معنوی انسان با خدا مستحکمتر گردد، بازده و نتیجه درخشانتری خواهد داشت.
در قرآن، در آیه ۹ سورهی منافقون میخوانیم:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُلْهِكُمْ أَمْوالُكُمْ وَلا أوْلادُكُمْ عَن ذِكْرِ اللَّهِ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ فَاُولئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ».
«ای افراد با ایمان! اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا سرگرم و غافل نکند، و کسانی که چنین کنند از زیانکاران هستند».
ولی اگر یاد خدا، در زندگی انسان نباشد، چنین کسی در سرازیری سقوط قرار گرفته و قلبش مزرعهی مناسبی برای رشد بذرهای فساد و انحرافات قرار میگیرد، و به دنبال آن، زندگی بسیار ناگوار و تلخ و پر رنج به سراغ او خواهد آمد، چنانکه در آیه ۱۲۴ سورهی طه، خداوند میفرماید:
«وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى».
«هرکس از یاد من، اعراض کند، برای او زندگی سخت و تنگی است، و او را در روز قیامت به صورت نابینا محشور میکنیم».
و با توجّه به اینکه بر اساس قانون «تجسّم اعمال»، مجازات قیامت، تجسّم عینی اعمال دنیا است، کوری آخرت بیانگر آن است که انسانی که در دنیا نماز نمیخواند و به یاد خدا نیست، زندگیاش تاریک و بیفروغ است و در سردرگمی و گمراهی میباشد.
نقش یاد خدا در غلبه بر نگرانیها یکی از علمای بسیار وارسته، عالم بزرگ، شیخ عبدالله شوشتری(ره) است که معاصر علّامه مجلسی(ره) بود، و سرانجام بعد از نماز شب در شب ۲۶ محرّم سال ۱۰۲۱ از دنیا رفت و علّامه میرداماد با جمعی از علماء بر جنازهی او نماز خواندند، از زهد و پارسائی او اینکه نقل میکنند، عمامهای را چهارده شاهی خرید، چهارده سال بر سر نهاد و از آن استفاده کرد.
در حالات این عالم وارسته و بزرگ مینویسند: برای نماز جمعه وارد مسجد شد، بسیار پریشان بود، زیرا فرزندش به بیماری سختی مبتلا بود، او به عنوان امام جمعه، مشغول نماز جمعه شد، هنگامی که سورهی منافقون را (در رکعت دوّم بعد از حمد) میخواند به این آیه (۹ منافقون) رسید:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُلْهِكُمْ أَمْوَالُكُمْ وَلا أوْلادُكُمْ عَن ذِكْرِ اللّهِ».
«ای افراد با ایمان، اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا، غافل نکند».
چندین بار همین آیه را تکرار کرد (با توجّه به اینکه تکرار آیات قرآن در وقت وسیع، در نماز جایز است).
بعد از نماز، بعضی از همراهان از علّت این تکرار سؤال کردند، فرمود: «فرزندم بر اثر بیماری سخت بستری است، من هنگامی که به این آیه رسیدم به یاد فرزندم افتادم، و با تکرار آن به مبارزه با نفس خود برخاستم، آن چنان با یاد خدا که در این آیه آمده یاد دیگران را از دلم زدودم که فرض کردم فرزندم مرده و جنازهاش در برابر من است، و من از خدا غافل نیستم، آنگاه بود که دیگر آیه را تکرار نکردم».[4]
آری! یکی از آثار یاد خدا، هموار کردن دشواریها، و غلبه بر نگرانیها است.
هشت هدف برای نماز، از زبان حضرت رضا(ع): محمّد بن سنان، مسائلی از حضرت امام رضا(ع) (از جمله در مورد فلسفهی نماز) پرسید، حضرت رضا(ع) در پاسخ (در مورد فلسفهی نماز) چنین فرمود: همانا علّت تشریع نماز آن است که:
١- به ربوبیّت خدا اقرار کنی.
۲. شریک و همتا را از ذات پاک خدا دور سازی.
٣- با کمال کوچکی و بیچارگی و نهایت تواضع در پیشگاه خدا بایستی.
۴- به گناهان خود اعتراف کرده و تقاضای بخشش نمایی.
۵- همه روز برای تعظیم پروردگار، پیشانی خود را به زمین بگذاری.
۶- همواره هشیار و در یاد خدا باشی به طوریکه گرد و غبار فراموشکاری و غفلت و غرور و مستی از صفحه دلت زدوده شود.
۷. در نهایت خشوع، خواهان افزایش مواهب دین و دنیا از درگاه الهی گردی.
۸- حصول مداومت در ذکر و یاد خدا، در پرتو نماز، که موجب عدم فراموشی آفریدگار مدبّر خواهد شد، و همین یاد خدا، انسان را از سرکشی و غرور بازمیدارد، و او را از گناهان و هرگونه فساد، دور میسازد.[5]
پینوشتها: [1] مائدة - 91.
[2] بحار، ج 65، ص ۱6۵.
[3] مستدرك الوسائل، ج ۳، ص ۷۱.
[4] سفينة البحار، ج ۲، ص ۱۳۱.
[5] وسائل الشیعة، ج ۳، ص 4.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
محمّد محمّدی اشتهاردی